درس هشتم

تقسيمات قضايا

برای قضايا انواعی تقسيم وجود دارد كه عبارتند از :

تقسيم به حسب نسبت حكميه ( رابطه ) .

تقسيم به حسب موضوع .

تقسيم به حسب محمول .

تقسيم به حسب سور .

تقسيم به حسب جهت .

حمليه و شرطيه

قضيه به حسب رابطه و نسبت حكميه بر دو قسم است : حمليه ، شرطيه .
قضيه حمليه ، قضيه‏ای است كه مركب شده باشد از : موضوع ، محمول ،
نسبت حكميه .
ما آنگاه كه قضيه‏ای را در ذهن خود تصور می‏كنيم و سپس آنرا مورد تصديق‏
قرار می‏دهيم ، گاهی به اين نحو است كه يك چيز را موضوع قرار می‏دهيم‏
يعنی آن را در عالم ذهن خود " می‏نهيم " و

چيز ديگر را محمول قرار می‏دهيم يعنی آن را بر موضوع حمل می‏كنيم و به‏
عبارت ديگر آنرا بر موضوع بار می‏كنيم . و به تعبير ديگر : در قضيه حمليه‏
حكم می‏كنيم به ثبوت چيزی برای چيزی . در اثر نهادن يك موضوع و بار كردن‏
چيزی بر آن ، نسبت ميان آنها برقرار می‏شود و به اين صورت قضيه درست‏
می‏شود .
مثلا می‏گوييم : زيد ايستاده است . و يا می‏گوييم : عمرو نشسته است .
كلمه " زيد " موضوع را بيان می‏كند و كلمه " ايستاده " محمول را و
كلمه " است " نسبت حكميه را . در حقيقت ما زيد را در عالم ذهن خود
نهاده‏ايم و ايستادن را بر او بار كرده‏ايم و ميان " زيد " و " ايستاده‏
" رابطه و نسبت برقرار كرده‏ايم و به اين ترتيب قضيه به وجود آورده‏ايم.
موضوع و محمول در قضيه حمليه دو طرف نسبت می‏باشند . اين دو طرف‏
همواره بايد مفرد باشند و يا مركب غير تام . اگر بگوييم : " آب‏
هندوانه مفيد است " موضوع قضيه يك مركب ناقص است . ولی هرگز ممكن‏
نيست كه يك طرف يا هر دو طرف قضيه حمليه ، مركب تام باشد .
نوع رابطه در قضايای حمليه ، رابطه اتحادی است كه با كلمه " است "
در زبان فارسی بيان می‏شود . مثلا اگر می‏گوييم " زيد ايستاده است " در
واقع حكم كرده‏ايم كه " زيد " و " ايستاده " در خارج يك چيز را تشكيل‏
می‏دهند و با يكديگر متحد شده‏اند .
ولی گاهی كه قضيه را در ذهن خود تصور می‏كنيم و سپس آن را مورد تصديق‏
قرار می‏دهيم ، به نحو بالا نيست ، يعنی در آن ، چيزی بر چيزی بار نشده‏
است ، و به عبارت ديگر در آن ، حكم به

ثبوت چيزی برای چيزی نشده است ، بلكه حكم شده است به مشروط بودن مفاد
يك قضيه به مفاد قضيه ديگر . به عبارت ديگر حكم شده است به " معلق "
بودن مفاد يك قضيه به مفاد قضيه ديگر . مثل اين كه می‏گوييم : " اگر زيد
ايستاده است عمرو نشسته است " و يا می‏گوييم : " يا زيد ايستاده است‏
، يا عمرو نشسته است " كه در حقيقت ، معنی اين است : اگر زيد ايستاده‏
است عمرو نشسته است و اگر عمرو نشسته است زيد ايستاده است . اينگونه‏
قضايا را " قضيه شرطيه " می‏نامند .
قضيه شرطيه نيز مانند قضيه حمليه دو طرف دارد و يك نسبت ، ولی بر
خلاف حمليه ، هر يك از دو طرف شرطيه يك مركب تام خبری است ، يعنی‏
يك قضيه است ، و ميان دو قضيه رابطه و نسبت برقرار شده است . يعنی از
دو قضيه و يك نسبت يك قضيه بزرگتر به وجود آمده است .
قضيه شرطيه به نوبه خود بر دو قسم است : يا متصله است و يا منفصله ،
زيرا رابطه‏ای كه در قضيه شرطيه دو طرف را به يكديگر پيوند می‏دهد ، يا از
نوع پيوستگی و تلازم است و يا از نوع گسستگی و تعاند .
تلازم يا پيوستگی يعنی يك طرف مستلزم ديگری است ، هر جا كه اين طرف‏
هست آن طرف هم هست . مثل اين كه می‏گوييم : " هر وقت ابرها برق بزنند
پس صدای رعد شنيده می‏شود " يا می‏گوييم : " هر وقت زيد ايستاده است‏
عمرو نشسته است " يعنی جهيدن برق ملازم است با پيدايش صدا ، و نشستن‏
عمرو ملازم است با ايستادن زيد . رابطه تعاند بر عكس است ، يعنی

می‏خواهيم بگوييم ميان دو طرف نوعی عدم وفاق وجود دارد ، اگر اين طرف‏
باشد آن طرف نخواهد بود و اگر آن طرف باشد اين طرف نخواهد بود ، مثل‏
آن كه می‏گوييم : " عدد يا جفت است يا طاق " يعنی امكان ندارد يك عدد
خاص ، هم جفت باشد و هم طاق ، و مثل آن كه می‏گوييم : " يا زيد ايستاده‏
است و يا عمرو نشسته است " يعنی عملا ممكن نيست كه هم زيد ايستاده‏
باشد و هم عمرو نشسته .
در قضايای شرطيه متصله كه رابطه ميان دو طرف ، تلازم است ، واضح است‏
يك نوع تعليق و اشتراط در كار است . مثل اين كه می‏گوييم : " اگر برق‏
در ابر بجهد آواز رعد شنيده می‏شود " يعنی شنيدن آواز رعد مشروط و معلق‏
است به جهيدن برق . پس شرطيه ناميدن قضايای متصله روشن است . ولی در
قضايای منفصله كه رابطه از نوع تعاند است مثل : " عدد يا جفت است و
يا طاق " تعليق و اشتراط در ظاهر لفظ نيست ولی در حقيقت مثل اين است‏
كه هر كدام مشروط و معلق‏اند به عدم ديگری ، يعنی اگر جفت است طاق نيست‏
و اگر طاق است جفت نيست ، و اگر جفت نيست طاق است و اگر طاق نيست‏
جفت است .
پس معلوم شد كه قضيه در تقسيم اولی منقسم است به : حمليه و شرطيه ، و
قضيه شرطيه منقسم است به : متصله و منفصله .
و هم معلوم شد كه قضيه حمليه كوچكترين واحد قضيه است . زيرا قضايای‏
حمليه از تركيب مفردها يا مركبهای ناقص به وجود می‏آيد ، اما قضايای‏
شرطيه از تركيب چند قضيه حمليه و يا از تركيب چند شرطيه كوچكتر به وجود
می‏آيند كه آن شرطيه‏های

كوچكتر در نهايت امر از حمليه‏هايی تركيب شده‏اند .
در قضايای شرطيه دو طرف را مقدم و تالی می‏خوانند ، يعنی جزء اول "
مقدم " و جزء دوم " تالی " خوانده می‏شود . بر خلاف حمليه كه جزء اول‏
را موضوع و جزء دوم را محمول می‏خوانند .
قضيه شرطيه متصله ، همواره در زبان فارسی با الفاظی از قبيل " اگر "
، " چنانچه " ، " هر زمان " و امثال اينها و در عربی با الفاظی از
قبيل " ان " ، " اذا " ، " بينما " ، " كلما " توأم است ، و
قضيه شرطيه منفصله ، در زبان فارسی با لفظ " يا " و در زبان عربی با
الفاظی از قبيل " او " ، " اما " و امثال اينها توأم است .

موجبه و سالبه

تقسيم قضيه به حمليه و شرطيه ، چنانكه ديديم تقسيمی بود به حسب رابطه‏
و نسبت حكميه . اگر رابطه ، اتحادی باشد ، قضيه ، حمليه است و اگر
رابطه از نوع تلازم يا تعاند باشد شرطيه است .
تقسيم قضيه به حسب رابطه به گونه ديگر هم هست ، و آن اين كه در هر
قضيه يا اين است كه رابطه ( اعم از اتحادی يا تلازمی يا تعاندی ) اثبات‏
می‏شود و يا رابطه نفی می‏شود . اولی را قضيه موجبه ، و دومی را قضيه سالبه‏
می‏خوانند . مثلا اگر بگوييم : " زيد ايستاده است " قضيه حمليه موجبه‏
است . و اگر بگوييم : " چنين نيست كه زيد ايستاده است " قضيه حمليه‏
سالبه است . اگر بگوييم : " اگر بارندگی زياد باشد محصول فراوان است‏
" قضيه شرطيه متصله موجبه است ، و اگر بگوييم : " اگر باران به‏
كوهستان نبارد به سالی دجله گردد خشك رودی " شرطيه متصله سالبه‏

است .
اگر بگوييم : " عدد يا جفت است يا طاق " قضيه شرطيه منفصله موجبه‏
است ، و اگر بگوييم : " نه چنين است كه عدد يا جفت است يا عددی ديگر
" قضيه شرطيه منفصله سالبه است .

قضيه محصوره و غير محصوره

قضايای حمليه به حسب موضوع نيز تقسيم می‏پذيرند . زيرا موضوع قضيه‏
حمليه يا جزئی حقيقی است ، يعنی يك فرد و يك شخص است و يا يك معنی‏
كلی است .
اگر موضوع قضيه يك شخص باشد آن قضيه را " قضيه شخصيه " می‏خوانند
مانند : " زيد ايستاده است " ، " من به مكه رفتم " . " قضايای‏
شخصيه " در محاورات زياد به كار می‏روند ولی در علوم به كار نمی‏روند ،
يعنی مسائل علوم از نوع قضايای كليه است .
و اگر موضوع قضيه يك معنی كلی باشد ، اين نيز به نوبه خود بر دو قسم‏
است : يا اين است كه آن كلی خودش از آن جهت كه يك كلی است و در ذهن‏
است موضوع قرار داده شده است ، و يا اين است كه آينه قرار داده شده‏
برای افراد .
به عبارت ديگر : كلی در ذهن دو گونه است : گاهی " ما فيه ينظر "
است يعنی خودش منظور ذهن است ، و گاهی " ما به ينظر " يعنی خودش‏
منظور ذهن نيست ، افرادش منظور ذهن می‏باشند و مفهوم كلی وسيله‏ای است‏
برای بيان حكم افراد كلی . از لحاظ اول ، مانند آينه‏ای است كه خود آينه‏
را می‏بينيم و تماشا

می‏كنيم و از لحاظ دوم ، مانند آينه‏ای است كه در آن صورتها را می‏نگريم .
مثلا گاهی می‏گوييم : " انسان نوع است " ، " حيوان جنس است " .
بديهی است كه مقصود اين است كه طبيعت انسان از آن نظر كه در ذهن است‏
و كلی است نوع است ، و طبيعت حيوان از آن نظر كه در ذهن است و كلی‏
است جنس است ، و بديهی است كه مقصود اين نيست كه افراد انسان و
افراد حيوان نوع يا جنس‏اند .
اما گاهی می‏گوييم : " انسان تعجب می‏كند " ، " انسان می‏خندد " . در
اينجا مقصود افراد انسان‏اند يعنی افراد انسان تعجب می‏كنند ، و بديهی‏
است كه در اينجا مقصود اين نيست كه طبيعت كلی انسان كه در ذهن است‏
تعجب كننده است .
قضايای قسم اول ، يعنی قضايايی كه موضوع آن قضايا طبيعت كلی است و
طبيعت كلی از آن جهت كه يك كلی است و در ذهن است موضوع قرار داده‏
شده است ، قضايای طبيعيه ناميده می‏شود . مثل : " انسان كلی است " ،
" انسان نوع است " ، " انسان اخص از حيوان است " ، " انسان اعم‏
از زيد است " و امثال اينها .
قضايای طبيعيه ، صرفا در فلسفه الهی كه درباره ماهيات تحقيق می‏شود
مورد استعمال دارد ، ولی در علوم ديگر هيچگاه به كار نمی‏آيند .
آنجا كه طبيعت كلی وسيله‏ای برای ارائه افراد باشد ، به نوبه خود بر دو
قسم است ، مثل اين كه بگوييم : " انسان عجول است " ، " همه انسانها
با فطرت توحيدزاده می‏شوند " ، " بعضی

انسانها سفيد پوستند " ، و امثال اينها . يا بيان كميت افراد شده كه‏
همه افراد يا بعضی ، يا نشده است . اگر نشده باشد قضيه ما " قضيه مهمله‏
" ناميده می‏شود . قضايای مهمله نه در علوم و نه در فلسفه ، اعتبار مستقل‏
ندارند ، آنها را بايد در رديف قضايای جزئيه محصوره حساب كرد ، مثل آن‏
كه بگوييم : " انسان عجول است " ولی روشن نكنيم كه همه انسانها يا
بعضی انسانها عجول‏اند .
اما اگر بيان كميت افراد شده باشد ، كه همه افراد يا بعضی افراد است‏
، " محصوره " ناميده می‏شود . اگر بيان شده باشد كه همه افراد چنين‏اند ،
" محصوره كليه " ناميده می‏شود ، و اگر بيان شده باشد كه بعضی افراد
چنين‏اند ، " محصوره جزئيه " ناميده می‏شود .
پس محصوره بر دو قسم است : كليه و جزئيه ، و از آن نظر كه هر قضيه‏ای‏
ممكن است موجبه باشد و ممكن است سالبه باشد ، پس قضايای محصوره مجموعا
چهار نوع است :
موجبه كليه . مثل كل انسان حيوان يعنی هر انسانی حيوان است .
سالبه كليه . مثل لا شی‏ء من الانسان بحجر يعنی هيچ انسانی سنگ نيست .
موجبه جزئيه . مثل بعض الحيوان انسان يعنی بعضی حيوانها انسان‏اند .
سالبه جزئيه . مثل بعض الحيوان ليس بانسان يعنی بعضی حيوانها انسان‏
نيستند .
اين چهار نوع قضيه ، به نام " محصورات اربعه " معروف‏اند

و آنچه در علوم به كار می‏رود همين محصورات چهارگانه است نه شخصيه و نه‏
طبيعيه و نه مهمله . از اينرو منطق بيشتر به محصورات چهارگانه می‏پردازد.
در قضايای محصوره ، آن چيزی كه دلالت می‏كند بر اين كه همه افراد يا
بعضی افراد ، مورد نظر است " سور " قضيه ناميده می‏شود . مثلا آنجا كه‏
می‏گوييم : " هر انسانی حيوان است " كلمه " هر " سور قضيه است و
آنجا كه می‏گوييم : " برخی حيوانها انسانند " كلمه " برخی " سور قضيه‏
است ، و اين كه می‏گوييم : " هيچ گياهی در شوره زار نمی‏رويد " كلمه "
هيچ " سور است ، و اين كه می‏گوييم : " بعضی درختان در گرمسير رشد
نمی‏كنند " كلمه " بعضی . . . نه " سور است . در عربی كلمات " كل "
، " لا شی‏ء " ، " بعض " ، " ليس بعض " سور به شمار می‏روند .
قضايا يك سلسله تقسيمات ديگر نيز دارند مانند تقسيم قضيه به : محصله‏
و معدوله ، و يا تقسيم قضيه به خارجيه و ذهنيه و حقيقيه . توضيح آنها را
از كتب منطق بايد جستجو كرد . ما كه اكنون كلياتی از منطق را مورد بحث‏
قرار می‏دهيم نمی‏توانيم وارد بحث آنها شويم . همچنانكه تقسيم ديگری نيز
قضيه دارد به : مطلقه و موجهه ، و قضايای موجهه نيز به نوبه خود تقسيم‏
می‏شوند به : ضروريه و دائمه و ممكنه و غيره كه بحث در آنها از عهده درس‏
ما خارج است . همين قدر توضيح می‏دهيم كه رابطه و نسبت ميان دو چيز در
آنجا كه مثلا می‏گوييم : " هر الف ب است " گاهی به نحوی است كه بايد
باشد و محال است كه نباشد ، در اينجا می‏گوييم :

" هر الف ب است بالضروره " و گاهی به نحوی است كه ممكن است نباشد
، در اينجا می‏گوييم " هر الف ب است بالامكان " . ضرورت به نوبه خود
اقسامی دارد كه وارد بحث آن نمی‏شويم ، و به هر حال ضرورت و امكان را "
جهت قضايا " می‏نامند ، و قضيه‏ای كه در آن ذكر جهت شده باشد " قضيه‏
موجهه " خوانده می‏شود ، و اگر ذكر جهت نشده باشد " قضيه مطلقه "
ناميده می‏شود .
قضيه شرطيه متصله نيز به نوبه خود تقسيم می‏شود به : حقيقيه و مانعة
الجمع و مانعة الخلو ، چنانكه در منطق با مثالهايش مسطور است ، و ما
برای اختصار از ذكر آنها خودداری می‏كنيم .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: